اهمیت سواد در کودکان از سنین پایین
والدین در آستانه ورود فرزندشان به مهدکودک یا پیش‌دبستانی ممکن است احساس نگرانی و اضطراب کنند. آیا کودک آماده است؟ آیا عملکرد خوبی خواهد داشت؟ مطالعات نشان داده‌اند که سوادآموزی در سنین پایین نقش اساسی در موفقیت تحصیلی و آینده‌ی کودکان دارد.
بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، کودکانی که از سنین پایین با کتاب و زبان آشنا می‌شوند، نسبت به سایرین مهارت‌های خواندن و نوشتن قوی‌تری دارند. طبق گزارش مؤسسه ملی سوادآموزی (NIFL)، یک‌پنجم کودکان در ایالات متحده در دوران تحصیل خود با مشکلات خواندن یا نوشتن مواجه می‌شوند. بنابراین، والدین باید برای تقویت مهارت‌های زبانی کودکان خود از همان سال‌های ابتدایی زندگی برنامه‌ریزی کنند.
سواد چیست؟
سواد توانایی خواندن، نوشتن و درک اطلاعات است. به گفته‌ی انجمن گفتار، زبان و شنوایی آمریکا (ASHA)، مهارت‌های سواد شامل:
توانایی خواندن و درک متون متناسب با سن کودک (درک مطلب)،
ترکیب حروف برای تشکیل کلمات (املاء)،
نوشتن عبارات و جملات معنادار.
سوادآموزی تحت تأثیر دو عامل مهم ژنتیک و محیط قرار دارد. ژن‌های والدین بر نحوه‌ی رشد و توسعه‌ی مغز کودک اثر می‌گذارند، اما محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، تعیین‌کننده‌ی کیفیت ارتباطات عصبی در مغز و میزان سازگاری او با جهان اطراف است.
فرایند رشد مغز و تأثیر آن بر یادگیری
رشد سیستم عصبی از اوایل دوران جنینی آغاز می‌شود. تنها چهار هفته پس از لقاح، ساختار اولیه‌ی سیستم عصبی شکل گرفته و سلول‌های مغزی شروع به رشد می‌کنند. در این مرحله، سلول‌های عصبی شاخه‌های متعددی به نام دندریت ایجاد کرده و از طریق اتصالاتی به نام سیناپس با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.
ارتباطات عصبی در دوران نوزادی و کودکی به سرعت افزایش می‌یابد و در سنین پایین به اوج خود می‌رسد. پس از آن، فرایند هرس سیناپسی رخ می‌دهد که در آن ارتباطات اضافی حذف شده و تنها مسیرهای عصبی پرکاربرد باقی می‌مانند. به همین دلیل، تحریک زبانی و شنیداری در سال‌های ابتدایی زندگی بسیار مهم است و به تشکیل مسیرهای عصبی مرتبط با مهارت‌های زبانی کمک می‌کند.
گام‌های کلیدی برای تقویت سواد در کودکان خردسال
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که آموزش خواندن و نوشتن از سنین پیش‌دبستانی یا دبستان آغاز می‌شود، اما تحقیقات نشان می‌دهند که پایه‌های سوادآموزی از همان نوزادی شکل می‌گیرد. برای تقویت این مهارت‌ها، والدین می‌توانند اقدامات زیر را انجام دهند:
۱. تحریک حسی از بدو تولد
نوزادان از همان ابتدا به صداها، ریتم‌ها و الگوهای گفتاری واکنش نشان می‌دهند. بنابراین، صحبت کردن، آواز خواندن و شعر گفتن از بدو تولد به تقویت مهارت‌های زبانی کمک می‌کند. این فعالیت‌ها باعث ایجاد ارتباط بین صداها و معانی آن‌ها در ذهن کودک می‌شوند.
۲. معرفی کتاب از نوزادی
حتی اگر نوزاد قادر به خواندن نباشد، قرار دادن کتاب در دست او و نشان دادن تصاویر، پایه‌ای برای درک بصری و شناخت کلمات ایجاد می‌کند. دکتر جیل فاسل (Jill Fussell)، متخصص اطفال، پیشنهاد می‌کند که والدین از کتاب‌های دارای رنگ‌های متضاد و تصاویر ساده برای جلب توجه نوزادان استفاده کنند.
کودکان ۹ تا ۱۲ ماهه ممکن است کتاب‌ها را بجوند یا با آن‌ها بازی کنند. اما همین تعامل فیزیکی با کتاب، نخستین گام برای علاقه‌مند شدن به مطالعه است. مهم این است که کودک یاد بگیرد کتاب‌ها جزئی از محیط زندگی او هستند.
۳. تقویت مهارت‌های ارتباطی از طریق تعاملات روزمره
سوال پرسیدن درباره‌ی تصاویر کتاب: والدین می‌توانند از کودک بخواهند درباره‌ی تصاویر کتاب صحبت کند.
توصیف اتفاقات روزمره: توضیح فعالیت‌های روزمره مانند “حالا داریم لباس می‌پوشیم” به گسترش دایره‌ی واژگان کودک کمک می‌کند.
پاسخ دادن به صداها و کلمات کودک: این کار حس دوطرفه بودن مکالمه را تقویت کرده و کودک را به برقراری ارتباط تشویق می‌کند.
۴. تکرار و استمرار در مطالعه
کودکان از طریق تکرار یاد می‌گیرند. ممکن است کودک بخواهد یک داستان خاص را بارها و بارها بشنود. این تکرار به تحکیم مسیرهای عصبی و یادگیری بهتر کمک می‌کند. والدین باید به این علاقه‌ی طبیعی احترام بگذارند و از آن برای تقویت مهارت‌های زبانی استفاده کنند.
۵. ایجاد لحظات لذت‌بخش از مطالعه
مطالعه باید یک تجربه‌ی لذت‌بخش و تعاملی باشد. دکتر پاملا های (Pamela High)، متخصص اطفال، تأکید می‌کند که مهم‌ترین تأثیر مطالعه‌ی والدین با کودک، ایجاد علاقه و انگیزه به کتاب و داستان‌گویی است.
این ارتباط نزدیک والد-کودک باعث افزایش احساس امنیت در کودک شده و مطالعه را به یک فعالیت دوست‌داشتنی و آرامش‌بخش تبدیل می‌کند. والدین می‌توانند کتاب‌خوانی را در برنامه‌ی شبانه‌ی کودک بگنجانند تا علاوه بر تقویت سواد، به تنظیم الگوی خواب او نیز کمک کنند.
نتیجه‌گیری: تأثیر مادام‌العمر خواندن و یادگیری در کودکان
خواندن، شعر گفتن، آواز خواندن و مکالمه‌ی روزمره با کودک، از نخستین روزهای زندگی، تأثیر عمیقی بر رشد زبان و سوادآموزی او دارد. این فعالیت‌ها نه تنها مهارت‌های زبانی را بهبود می‌بخشند، بلکه کودک را برای موفقیت در مدرسه و زندگی آینده آماده می‌کنند.
نکات کوتاه برای تقویت علاقه به مطالعه در کودکان:
✔ از روزهای اول تولد با کودک خود صحبت و آواز خوانی کنید.
✔ خواندن را به یک فعالیت روزانه تبدیل کنید، حتی ۳ دقیقه در روز کافی است.
✔ از کتاب‌های مقوایی و نرم برای نوزادان استفاده کنید.
✔ از تکرار نترسید؛ کودکان از طریق تکرار یاد می‌گیرند.
ایجاد علاقه به مطالعه در کودکان، پایه‌ای برای موفقیت تحصیلی آن‌هاست و نتایج این تلاش‌ها تا پایان عمر همراهشان خواهد بود.
